Badakit euskaldunok konplexuz beteta gaudela geure hizkuntzari dagokionez: txikia dela, arraroa dela, zaharra dela (ez modernoa)… Eta, jakina, ideia hori berretsi egingo dute ondoan ditugun hizkuntza latinoekin alderatzen dutenek, horiek handiak baitira eta elkarren antzeko. Baina ikuspegia zertxobait zabaltzen duenak ikusiko du badirela munduan gurea baino hizkuntza txikiagoak (izan ere, gehienak halakoxeak dira), arraroa ala arrunta izatea erlatiboa dela (txinatar batentzat zein ote da arraroagoa, euskara, gaztelania ala alemanera?). Eta txikiak edota ondokoekiko ezberdinak izategatik ez dabiltza guztiak konplexuz beteta, ikus, bestela, islandiarrak eta finlandiarrak, hurbileko kasu batzuk aipatzearren.
Beraz, argi dago konplexu horiek hizkuntzaren beraren ezaugarriengatik baino, egoera soziolinguistikoarengatik gertatzen direla/zaizkigula: azken mendeetan azpiratua, zapaldua, gutxietsia eta barregarri utzia izan da euskara eta euskaldunak, eta horren zama oraindik ere gainean daramagu, guztiz kendu ezinik.
Baina ez nuen pentsatzen gaur egun oraindik hainbestekoa zenik konplexu hori, eta berau kentzeko ahalegina egitetik urrun, indartu egiten duen joera ridikulu batek gurean hainbesteko indarra hartuko zuenik. Guztiari ingelesezko izena jartzeaz ari naiz, horixe bera gertatu baita orain gutxi egin den Euskal Herriko Itzuliarekin. Ez diote Itzulia Basque Country izena jarri ba?!?! Hori bakarrik behar genuen!
Hala ere, esan behar da ez dela gauza berria, ez. Hor ditugu Bilbao Exhibition Center, Basque Culinary Center, Gipuzkoa Basquet Club… Baina oraingoan ez dute gauza berri bat sortu ingelesezko izenarekin, baizik eta lehendik ere bazegoen eta bere izena zuen zerbaiti aldatu diote izena. Horrela, hasieran gauza “puntuala” zirudiena joera orokor eta gero eta jasanezinagoa bilakatzen ari da, eta anekdota huts izatetik haratago igaro dela iruditzen zait.
Horren erakusle, beste adibide bat: orain gutxi Ficoban garagardo-azoka bat antolatu zuten, asteburu batez egin zena. Ba al dakizue zein izan zen haren izena? Bask´n Brew Beer Festival, ez gehiago, ez gutxiago. Harrapazank! Eta ez pentsa atzerritarrez bete zenik, ez, izenak dioen bezala, euskal garagardo ekoizleak izan baitziren bertako protagonistak, eta bezeroak ere, ia denak euskal herritarrak. Beraz, aitzakia gutxi.
Baina irudipena dut zenbaitetan ingelesezko izena jartzen dela euskaldunok ez kexatzeko: halakoetan, sarri(egi)tan, euskararen presentzia hutsaren hurrengoa izan ohi da eta gaztelania (edo frantsesa) jaun eta jabe, baina, antza denez, ingelesezko izena jarrita, uste dute euskararen bazterketa hori ezkutuan gelditzen dela, disimuluan-edo, besteok ergelak bagina bezala…
Eta, hain zuzen ere, horixe gertatu da Itzulia Basque Country-rekin, kontua are mingarriagoa eta iraingarriagoa bihurtuz: izen ofizialei muzin egin eta “Elgueta” edo “Igueldo” modukoak jarri dituzte lasterketako karteletan. Hortaz, euskarazko izena baztertu, ingelesezkoa jarri eta, gainera, herrien izenak espainol garbian jarri, horiek bai, inolako konplexurik gabe. Hertzainak taldeak zioen bezala: “Hauxe duk, hauxe, gure destinu petrala!”.
Hasi da pixkanaka-pixkanaka udaberriaren epela agertzen, eta hasiak gara eguneko planak eta bidaiak antolatzen. Ziur zuk ere bidaiak egiten dituzula, ezta? Bada, halakoak egiteko zailagoa den sasoia, negu gorria, neuk bestelako bidaiak egiteko probesten dut: Antzinaroko inperioen garaira, Erdi Aroko erresumetara, mamut eta oreinak ehizatzen zituztenen leize-zuloetara… Eta oraingoan etorkizuneko Europara bidaiatzea erabaki nuen, geroak ere beti baitu bere xarma, ezta?
Bai, ondo irakurtzen ari zara, nik, neguan, tokietara ez, garai ezberdinetara bidaiatzea dut gogoko. Baina, aizu, bakoitzak bere apetak ditu: batzuek urruneko toki beroak atsegin dituzte, beste batzuek elurra dute nahiago, beste batzuek hiri handi eta grisak… Bada, nik garai ezberdinetara bidaiatzen dut.
Eta gauza da etorkizuneko Europan barrena nenbilela, agiri oso interesgarri bat heldu zela nire eskuetara, eta bertan jartzen zuena hona ekartzeko oso aproposa iruditu zitzaidan. Testua, berez, neoalemanieraz idatzita dago, 2025 urtean sortu zen/sortuko den Europar Inperioko hizkuntza ofizialean, baina garai honetako irakurleek uler dezazuen, neuk euskarara itzulita ekarri dut hona:
Europako Auzitegi Gorenak, Espainiako eta Frantziako Länderren (eskualde autonomoen) kexei erantzunez, honakoa ebatzi du:
Ezin da Erakunde Publikoetako lanpostuetarako deialdietan, baita Espainiako eta Frantziako Länderretako postuetan ere, hizkuntza erregionalak jakitea beharkizun gisa ezarri, hizkuntza nazionala –neoalemaniera- soilik dakiten gainerako herritarrentzat diskriminatzailea delako.
Erakunde publiko oro behartuta dago edonolako erakunde eta herritarrekin dituen harremanetarako sortzen dituen agiri eta dokumentu ofizialak europar guztion hizkuntza ofizialean, nazio-hizkuntzan –neoalemanieraz, alegia- egitera, baita espainiera eta frantsesa koofizialak diren lurraldeetan ere. Erabaki hau ez doa erregio-hizkuntzen aurka, berauek koofizialak diren eremuetan hizkuntza nazionalarekin batera erabiltzeko aukera izango dute-eta, betiere, hala nahi izanez gero.
Hezkuntza publikoan bermatuta egon behar da neoalemaniera komunikazio-hizkuntza gisa duen eskolaratze-eredua, gurasoek hala nahi izanez gero, baita nazio-hizkuntzaz gain beste hizkuntza ofizial bat duten Länderretan ere. Oroitarazi behar da erregio-hizkuntzan (kasu honetan, frantsesez edota espainolez) ikasteko eskubidea onartua badago ere, Europako hiritar guztiek nahitaez jakin beharreko hizkuntza bakarra hizkuntza nazionala dela, hau da, neoalemaniera.
Noski, erabaki hau ez zaie batere gustatu frantses eta espainolei, ezta gainerako erregioei ere, eta normala da. Alemaniarrei gainerakoen gainetik jarri izana leporatu diete, eta arrazoi osoz. Baina, nahiz eta niri ez gustatu batere neoalemanieraren posizio menperatzaile/inperialista hori, egia esan, ezin izan dut saihestu irribarre maltzur bat, frantses eta espainolak ataka horretan ikusita. Zeren eta akaso ez al da hori bera gaur egun haiek guri egiten digutena? Hala, “Odolkiak ordainetan!” izan da burutik pasa zaidan lehen gauza.
Eta esango duzu: eta epai horrek ez al die euskaldunei eragingo, ala? Edo desagertuta egongo gara ordurako? Edo herri burujabe bat izango gara eta horregatik erabaki horrek gurean ez du eraginik izango? Bada, ez dizut den-dena kontatuko, ezta? Bestela, bidaiatzeak misterioa eta xarma galduko luke.
Nik gauzatxo bat bakarrik esango dizut: segi dezagun jo ta ke lanean, gure gurasoek lehenago egin zuten bezala, eta horiek baino lehen gure aitona-amonek, munduko kultur-aniztasunarekin akabatzen ari den “sistema global” honen aurrean euskaldun gisa bizitzeko dugun eskubidea tinko defendatzen. Eta horrela eginez gero, baliteke etorkizunean hemen deskribatutako egoera iraganeko amesgaizto bat baino ez izatea euskaldunon oroimenetan.
Zeren eta, badakizu, denborak bakoitza bere tokian jartzen du: menperakuntza ereiten duenak, menperakuntza bilduko du; ezer ereiten ez duenak, ez du ezer bilduko; eta norberaren kultura ereiten duenak, kolorez betetako mundu bat bilduko du.
Gure gizartean badago dena sailkatzeko obsesio bat, eta ni ere, zer demontre, ez naiz gutxiago izango. Artikulu honetan euskaldun moten sailkapen bat egitea erabaki dut, oso zientifikoa, eta norbera zein motatakoa den jakiteko test labur bat ere egin dut, gainera. Testa egitera animatzen zaitut, baietz asmatu zu zein motatakoa zaren!
Testa:
Denda edota taberna batera zoaz eta bertako langileak ez du euskaldun bati dagokion sudur-mokoa (Cafes Aitona-koa, alegia), zein hizkuntzatan egingo diozu lehen hitza?
a) Euskaraz, besterik ez dakit eta!
b) Euskaraz, nire eskubidea da eta!
c) Erdaraz, badaezpada ere!
d) Erdaraz, nola bestela?
Ligatzeko asmoz hurbildu zara harengana eta ez da euskararen aldeko jai bat, ezta baserritarrez janzten zaren egun horietako bat ere, zein hizkuntzatan egingo diozu lehen hitza?
a) Euskaraz, zer erremedio!
b) Euskaraz, euskalduna ez bada, ez zait interesatzen!
c) Erdaraz, aukerarik ez galtzeko!
d) Erdaraz, noski! Askoz ere sexy-agoa da!
Turista bikote bat hurbildu zaizu, mapa batean toki bat adieraziz eta txineraz hizketan (besterik ez baitakite), zein hizkuntzatan emango dizkiezu jarraibideak?
a) Euskaraz, txineraz ez dakit eta!
b) Euskaraz, gure hizkuntza hori da eta!
c) Erdaraz, errazago ulertuko dute, ziur!
d) Erdaraz, hizkuntza unibertsal batean hobe!
Lagunen artean zabiltzate euskaraz hitz egiten, bat-batean, pertsona bat hurbildu da erdaraz berriketan, zuk zein hizkuntzatan jarraituko duzu?
a) Euskaraz, bestela ez bainaiz ondo moldatzen!
b) Euskaraz, nik neureari eutsi behar diot, kosta ahala kosta!
c) Erdaraz, errespetuagatik!
d) Lagunartean euskaraz? Ni, behintzat, inoiz ez!
Egunean jartzeko azken berriak irakurri nahi dituzu interneten, euskarazko egunkari batean ala erdarazko batean, non begiratuko duzu?
a) Internet? Nik ez dut halakorik erabiltzen!
b) Beti euskaraz! Euskaraz dagoen guztia irakurtzen dut, nahiz eta aspergarria izan, eta erdaraz dagoen ezer ez, nahiz eta interesgarria izan.
c) Erdaraz, euskaraz hitz oso arraroak -ia ahoskaezinak- erabiltzen dituzte eta! Hori bai, “superkalifrajilistikoespialodoso” alderantziz ere esaten dakit.
d) Internet euskaraz? Baina hori existitzen da?
Emaitzak:
Erantzun gehienak “a”: Azken Mohikanoa
Euskara da ondo menperatzen duzun hizkuntza bakarra, eta gainerakoekin, jakitekotan, trakets moldatzen zara. Zure espezieko azkenetakoa zara, azken Mohikanoa. Are gehiago, ziur aski ez zara benetan existitzen ere, eta iraganeko mamu bati idazten ari natzaio.
Erantzun gehienak “b”: Talibana
“Euskaraz bizi nahi dut” leloa muturreraino daramazu, Joxe Manuel Odriozola eta Pako Aristiren jarraitzaile sutsua zara, eta beti zabiltza eskubideak gora eta eskubideak behera. Batzuek, berriz, zure jarrera erradikaltzat dute, eta argi dute zurea erdaldunen aurkako Gurutzada Santua dela, inposizioa: zer izango da hurrengoa? Euskaraz normal-normal bizitzea? Taliban hutsa zara! Normal bizitzeko, dagoeneko baditugu gaztelania edo frantsesa, euskara zertarako?
Erantzun gehienak “c”: Zibilizatua
Zure leloa “Euskara asko maite dut” da, eta zure hitz gogokoena, “errespetua”. Taliban fundamentalistek ez bezala, zuk badakizu maitekorra izaten, eta ez du axola erdaldun bat egotea ehun euskaldunen artean, zeu beti egongo zara erdaldun hori etxean bezala, eroso-eroso sentiarazteko prest: guztiak erdaraz eta kitto! Hori bai, gero sedukzio-armak erabiliko dituzu -erdaraz, jakina- erdalduna euskarara erakartzeko, besteak beste, euskara zein zaharra, bitxia eta ederra -exotikoa- den esanez.
Erantzun gehienak “d”: Munduko hiritarra
Zuri euskarak bost, eta zure euskalduntasuna ia sekretuan daramazun horietakoa zara. Euskaraz bizi nahi izatea “txokokeria” hutsa iruditzen zaizu, mundu zabalari itxita egotea. Argi duzu munduko gatazka gehienen iturria nork bere herri, nazio eta hizkuntza defendatu nahi izatea dela. Zuregatik balitz, mundu osoan hizkuntza bakarra hitz egingo litzateke, hizkuntza unibertsal bat, oso “kosmo-polita” baitzara. Baina hori bai, zure kosmosa, polita baino, mugatua eta indartsuen kosmosa baino ez da. Izan ere, zuretzat unibertsalak herri eta nazio boteretsuen hizkuntzak dira -ingelesa, frantsesa, gaztelania…-, eta horiek bakarrik. Badaezpada ere, zuk esperantoaz, tutik ere ez.
2018an sartu berri gara eta une aproposa iruditu zait Blaganen ibilbideari errepasotxoa emateko. Bi urte dira Blagan Euskara Elkartea sortu zela; beraz, oraindik ibilbide laburra da gurea, baina uste dut hasia dela poliki-poliki bere fruituak ematen.
Kontzientzia hartu
Elkartearen lehen eginkizunetako bat kontzientziazioa da: Hondarribian, euskaldunok gehiengoa izanda ere, euskaraz bizitzeko oraindik asko falta den kontzientzia; izatez herri euskalduna garen arren, batez ere erdaraz bizi den herria garen kontzientzia.
Eta horretarako lehen pausoa, elkartearen beraren sorrera izan zen, Hondarribian euskararen etorkizunarekin arduratuta zegoen jendea biltzeko eta elkar ezagutzeko balio izan baitzuen. Hasiera horietan 35 bat lagun elkartu ziren, eta herrian kontzientzia hori zabaltzeko lanean hasi.
Horrela egin dira ordutik hainbat ekimen: Blagan elkartearen aurkezpen-ekitaldia bera 2016ko ekainean, 2017an ospatutako Blagan eguna eta Euskara Nazioarteko Egunean (abenduaren 3an) aurkeztutako mosaiko erraldoia, baita Hondarribia aldizkarian hilero betetzen dugun atal hau berau ere.
Ez nuke jakingo esaten ekimen horiekin bi urte eskas hauetan lortutakoa asko ala gutxi den, baina, nire uste apalean, begibistakoa da zerbait lortu lortu dugula. Datuak ikustea baino ez dago: aurkezpen-ekitaldian bertan Itsas-etxea bera ia osorik bete genuen, 300 bat lagun bilduz (eta kamiseta pila salduz ere!); Blagan egunean ere, nahiz eta eguraldia etsai izan genuen, aurreikuspen guztiak gainditu ziren “Itxeki euskarari” lelopean egindako manifestazioan, bazkari herrikoian eta ondorengo jai giroan bildutako jendearekin; eta zer esanik ez mosaiko erraldoiarekin, non, euskararen aldeko atxikimendua adierazteko herritarren 500 argazki lortzeko erronka jarri bagenuen ere, 700 baino gehiago lortu genituen.
Gainera, herritarren parte hartzea lortzeaz gain, Udalean ere zerbait mugitzea lortu dugula esango nuke. Eta horren erakusgarri dira, besteak beste: gure herriko errealitatea zein den ezagutzeko, Soziolinguistika Klusterrak Udalaren eskariz euskararen erabilerari buruzko ikerketa bat egin izana (zeina Blagan elkartearen lehen eskaeretako bat izan zen); edota mosaiko erraldoiaren kanpainarekin Hondarribiko udalak bat egin, eta abenduko ekitaldia egiten lagundu izana.
Hori guztia dela eta, uste dut Blaganek lortu duela bi urte hauetan herritarren artean, baita Udalean ere, euskararen gaia mahai gainean jartzea: Blaganek bere lekutxoa egin du (eta egiten ari da) herrian, jendea mugitzeko gaitasuna erakutsi du behin baino gehiagotan, bazkide kopurua bera ere ia hirukoiztu egin du bi urte hauetan, Udalak hainbat ekimenetan parte hartzea eragin du…
Jakina, egindakoa baina askoz gehiago da egiteko dagoena, eta baliteke bi urte hauetan gehiago lor zitekeela ere. Baina, behintzat, urak mugitzea lortu dugu eta horixe da gauzak aldatzen hasteko lehenbiziko eta ezinbesteko pausoa: ohartzea Hondarribiaren etorkizuna euskaraz izatea nahi badugu, ez dela berez etorriko eta horretarako guztiok, bakoitzak beretik eta ahal duenetik, lan egin beharko dugula.
Esparruak irabazi
Kontzientziak astintzeaz gain, elkartearen beste eginkizunetako bat da euskaraz bizi nahi dugunontzat esparruak irabaztea, euskaraz normaltasunez bizi gaitezkeen une eta tokiak gero eta ugariagoak izatea, alegia. Eta horri ere ekin genion: mendi irteerak, bakarrizketa saioak, liburu aurkezpenak…
Hala ere, argi dago guk eskaintzen duguna ez dela asko, baina egia ere bada gehiena ez dagoela gure esku. Gure herriko aisialdia euskaraz izatea hondarribiar guztien kontua da: kiroldegia, kirol eta kultur elkarteak, dendak, tabernak, Udala… Eta gure eginkizuna akuilatzea da, guztiok norabide berean joan gaitezen eta hondarribiarrok denbora librea euskaraz gozatzeko aukera zabalagoa izan dezagun bultzatzea, baita horretan besteen bidelagun izatea ere.
Horretarako, gainerako eragileekin (elkarte, Udal eta, oro har, herritarrekin) elkarlana ezinbestekoa da, eta dagoeneko izan dira halakoak. Espero dut datozen urteetan horren fruituak era agerikoagoan sumatzen hastea.
Aurrera begirako erronkak
Abenduko mendi irteerako une bat, Artikutzan.
Azkenik, nik esango nuke aurrera begira ditugun erronkak, orain arteko bideari jarraituz, honakoak direla: herritarron kontzientziazioan sakontzea eta aktibazioan eragitea, eta euskararentzat (azken batean, euskaraz bizi nahi dugunontzat) esparru gehiago eta esanguratsuagoak irabaztea. Eta uste dut 2018a urte garrantzitsua izan daitekeela bi arlo horietan aurrerapauso garrantzitsuak egiteko. Izan ere, aurten anbizio handiko ekimenak jarriko dira martxan gure herrian, baina berauek, Udalaren gidaritzapean aurrera eramango badira ere (eta datu hau garrantzitsua bada ere), arrakastatsuak izatekotan, herritar guztion inplikazioa eta parte hartzea eskatuko dute.
Bata, Euskaraldia. Euskal Herri osoan egingo den ekimena da, urtearen bukaera aldean egingo dena (abenduaren 3an amaituko da) eta honako hau duena helburu: ahalik eta jende gehien 11 egunez euskara hutsez bizitzea Euskal Herri osoan. Esan bezala, Hondarribian ere helduko zaio erronkari eta, Udalaz eta Blaganez gain, herritar eta eragile guztien inplikazioa exijituko duenez, euskararen aldeko kontzientziazioan eta euskaldunon aktibazioan bultzada erabakiorra izan daiteke.
Bestea, Euskararen Aholku Batzordea. 2018an Udalak aholku batzorde hau martxan jartzeko asmoa du, eta haren helburua da herriko elkarte eta erakunde nagusien (Udalaren, merkatarien, ostalarien, elkarteen, kirol taldeen, kiroldegiaren, ikastetxeen…) parte hartzearekin euskararen normalizaziorako plan estrategiko bat diseinatzea, guztiok norabide berean arraun egin dezagun. Dudarik gabe, parte hartze zabala lortu eta bertan adostutakoa betetzen bada, honek euskaraz bizi ahal izateko esparru asko eta herrian garrantzitsuak direnak irabazteko aukera paregabea eskainiko du.
Beraz, ikus dezakezuenez, xume-xume eta urratsez urrats bada ere, azken bi urteetan lortu dugu urak harrotzea, eta aurtengoa jauzi handia bilaka daiteke euskararen etorkizunarentzat gure herrian.
Ongi etorri zu ere!
Noski, aipatutako guztiak ez du esan nahi, erronka nagusi horietaz gain, ez garela bestelako gauzetan arituko. Hemen jarraituko dugu, gure ahalmenaren arabera, zuen kontzientziak astintzen, kultur ekintzak eta jaiak antolatzen, aldarrikapenak egiten eta, batez ere, euskaraz bizitzen eta gozatzen ahalegintzen.
Eta, horretarako, zuen guztion parte hartzea ongi etorria izango da, elkarrekin gehiago lor dezakegulako, denok beharrezkoak zaretelako, guztiok batera gehiago gozatuko dugulako.
Lehengoan lagun batekin hizketan, euskaraz gutxi egiten duela hasi zitzaidan. Ez ginen aurrez aurre ari, teknologiek eskaintzen dizkiguten modu (berri) hauek baliatuz baizik, alegia, mezu-trukean. Ez dut gogoratzen zehazki elkarrizketa zerk eragin zuen. Beharbada, mosaiko erraldoiaren kanpaina izango zen? Euskararen inguruko zerbait izan zen. Hori seguru. Umeekin baietz, baina helduekin ia beti gazteleraz egiten duela. Bera izaten dela askotan euskaraz mintzatzeko proposatzen duena. Horra, bere berezko borondatea. Baina inertzian erortzen dela. Gaztelerarako joera handia duela. Eta euskaraz egitea kosta ere egiten zaiola. Gero eta gehiago, gainera. Eta horrek kezkatu egiten duela. Euskara galtzen ari dela iruditzen zaiola, lausotzen ari zaiola, ezabatzen ari zaiola. Eta horrek kezkatu egiten duela. Benetan kezkatzen.
“Joerari kontzientzia”, erantzun nion. Eta bilatzeko konplizitateak besteengan. Eta saiatzeko, ez etsitzeko… Eta horrela aritu ginen mezu-trukean.
Elkarrizketa transzendentea iruditu zitzaidan, txat sistema hauetan ohikoan ez bezalakoa.
Inork behartu gabe, zeuk zeure hautuz egiten duzunak, zeuregan dauzkan ondorioak batzuetan ez baitituzu atsegin, eta horren inguruan pentsatzera ekarri ninduen mezu-trukeak.
Inork behartu gabe egiten duzunak, bai, baina hautu kontzienterik gabe, ordea. Are gehiago, zeure kontzientziari galdetuz gero, eguneroko hautua, inertziaren hautua, zeure hautu kontzientea izango zen horren kontrakoa delarik.
Bihotzean daramaguna, nahi duguna, barru-barrutik ateratzen zaiguna egitea garrantzitsua da. Ez da erraza izaten, ez. Gaurko gizartean ez da inondik ere bide errazena. Eta askotan ez dugu lortuko. Baina ezin dugu amore eman. Bestela, gurea ez den bizitza batean txertatua aurkituko dugu noizbait geure burua, gure berezko izatearekin zerikusirik ez duen bizitza batean. Eta hori ez da batere erosoa.
Hori gertatzen bazaigu ezin gara ondo sentitu, ezin gara gustura egon, ez gara gure bizitzaren jabe izaten ariko. Gorputz arrotzean bizitzera kondenatuak. Noizbait, bizi dugun fantasiaren geruzak desagertuko dira, eta ondoezak, frustrazioak, hutsuneak, haserreak hartuko gaitu, dela gertatzen zaigunaren kontzientziaz, dela batere kontzientziarik gabe, gure ondoezaren zergatiaren susmo zipitzik gabe. Norbait, zerbait, guk hauspotu nahi ez genuen logikaren bat, izan da gure eguneroko hautuen jabe, gure gorputzaren jabe, hein handi batean, eta borrokatu nahi genuen horren zoritxarreko laguntzaile bihurtu gara.
Ez da zalantzarik gaur egun euskaraz egitea boladaren kontra egitea dela, olatuen kontra, inertzien kontra. Hauslea dela. Gaztelaniak, frantsesak, ingelesak… duten botere hegemonikoen kontra egitea dela. Emakumeen berdintasunaren alde egitea hauslea den bezala, gizonena den mundu honetan. Edo giza duintasunaren alde egitea hauslea den bezala, gizagabetze joerak natural hartzera iritsi garen honetan. Edo ingurugiroaren zaintzaz modu eraldatzailean aritzea hauslea den bezala, etxerik gabe (etxe goxorik gabe, behintzat) geratzeko arriskua dugun honetan. Badira, bai, eremu horietan guztietan, eta euskara ez da salbuespena, diskurtso hegemonikoak bereganatzen saiatu diren leloak. Baina horrek ez gaitzala gehiegi erlaxa, eraldaketa gertatuko bada, ez baitute hegemoniek ekarriko. Horretaz ohartuaz, gertatzen denaren eta zaigunaren kontzientzia hartuaz gure berezko izateari bide egingo diogu. Helmuga ez da gure esku egongo, ez, beharbada ez, baina bizitza bidea da.
Euskarak ere balio du, bai, kontzientziak mugitzeko!
Hasteko, Maite Berrueti lapurtutako galdera batekin hasiko naiz: NASAra idatzi beharko bazenu, zein hizkuntzatan egingo zenuke? Pentsatu erantzuna, eta beheko testua irakurri eta gero, egin berriro galdera hau zeure buruari.
Dagoeneko gehienek jakingo duzuen bezala, hemendik gutxira, abenduaren 3an, Frantzisko Xabierkoaren egunean, Euskararen Nazioarteko Eguna ospatuko da: egingo dira ekitaldiak, esango dituzte batzuek eta besteek euskararen aldeko hitz politak, aldarrikatuko dute euskara mundu osora, entzungo dugu euskararen txantxangorriaren abestia behin eta berriz…
Hain zuzen ere, Frantzisko Xabierkoaren garai bertsukoa zen eta, hau bezala, nafarra zen Bernart Etxepareren hitzak bihurtu zaizkigu Euskararen Egunaren lelo nagusi: euskara, jalgi hadi plazara, jalgi hadi mundura! Eta halaxe gabiltza gu ere, ia 500 urte beranduago, euskarari bere tokia eman nahian-edo.
Halaxe egin zuen, adibidez, Hondarribian bizi izan zen Joxe edo “Joseba” Ormazabal apaizak 1969an: Neill Amstrong, Michael Collings eta Edwin E. Aldrin ilargira heldu eta handik itzuli zirenean, Joxek zorion eskutitza bidali zien NASAra, euskaraz. Eta erantzuna jaso ere jaso zuen. Hortaz, hark ez zuen zalantzarik izan, eta “euskara, jalgi hadi mundura!” leloa bere eginez, konplexurik gabe erakutsi (eta demostratu) zuen euskarak gainontzeko hizkuntzek adina balio duela, gurerako zein mundu zabalerako.
Baina batzuetan batek ez daki aurrera goazen ala atzera, egia esan. Izan ere, orain ia bostehun urte edo orain ia berrogeita hamar urte ez bezala, euskara administrazioan, unibertsitatean eta beste hainbat eremutan sartzea lortu dugu. Baina badirudi “gure” administrazioan, “gure” unibertsitatean, guretzat denean soilik balio duela, eta orain hainbeste urte Joxek emandako lezioa, ikasi ordez, ahantzi zaigula; bestela, galdetu Urkullu jaunari, bai, gure Lehendakariari.
Urkullu orain gutxi Quebec aldean ibili da eta bertako ordezkari politikoekin elkartu. Eta itxura denez, gure Lehendakariak ez daki frantsesez; beraz, itzultzaile batekin aritu da. Horraino dena normal, dena ondo. Kontua da Quebec-en euskaldunok (zati handi bat, behintzat) ordezkatzen gaituen pertsonak ez duela itzultzailea izan frantsesa eta euskararen arteko zubia egiteko, Quebec-Euskadi harremanak eskatu beharko lukeen moduan, baizik eta frantsesa eta espainolaren artekoa egiteko! Beraz, hortxe ibili zaigu Urkullu jauna, munduan zehar, gure izenean eta espainol jatorrean, gero frantsesera itzulia izateko. Ai, gure Joxe apaizak burua altxatuko balu!
Baina, tira, Lehendakaria egurtzen eta harrikatzen hasi aurretik, begira diezaiogun geure buruari ere: ez al dugu gauza bera egiten guk, aurrean duguna ezagutzen ez dugunean, automatikoki erdaraz egiten diogunean? Eta arazoa hori bakarrik balitz, gaitzerdi! Baina zenbatetan egiten dugu euskaldunon artean erdaraz? Eta zer egiten du hainbeste euskaltzalek egunkari erdaldunak irakurtzen, albistegiak ETB2n ikusten, edota Facebook gaztelaniaz erabiltzen? Ba, suizidatu. Maialen Arzallusek Euskadi Irratian primeran azaldu zuen moduan, euskaldunok geure hizkuntzan egin genezakeena beste batean egiten dugun aldiro, geure buruaz beste egiten dugu. Aldiro-aldiro geure barneko zatitxo bat akatzen dugu eta, horrela, zatitxoz zatitxo, zeharo arrotz bihurtu arte.
Hortaz, geure buruarekin guztiz bukatu baino lehen, Bernarten eta Joxeren izpirituek bidea argitu diezagutela, eta jalgi dezagun euskara mundura!
Amaitzeko, aipatutakoez zenbait ohar:
Joxe apaizaz: Joxeren eta bere lezioaren berri Maite Berrueti zor diot, eta Hondarribia aldizkariko 162 zenbakian argitaratu zen, 2004ko maiatzan.
Urkulluren abenturez Quebec-en: argi azaldu zituen Jose Mari Pastorrek Berrian, azaroaren 4an, Quebecen espainolez izeneko artikuluan.
Euskaldunon suizidioaz: Maialen Arzallusek ezin hobeto deskribatu zuen euskaldunon joera suizida Euskadi Irratiko Faktoria saioan, azaroaren 6an.
Euskararen txantxangorriaz: badakizue kukuak, gehienetan, txantxangorriaren kabian jartzen omen duela bere arrautza eta txantxangorriarena bota? Eta azken honek arrautza arrotza berea balitz bezala zaintzen duela? Eta nik diot: ez al zegoen euskararen irudia izateko beste txoririk?
Arratsalde eguzkitsua da eta ni Irunen nabil semearekin. Haur-parkera joan gara eta hantxe gabiltza: kulunkara igo, tilin-talan, kulunkatik jaitsi, etxetxoan sartu, irten, berriro sartu, irten, txirristara igo, buruz etzanda jaitsi, berriro kulunkara… Tilin-talan genbiltzala, beste ume bat eseri da ondoko kulunkan, aita bultzaka duela. Erdaraz ari zaio haurrari. Bi umeen artean begiradak eta irribarretxo konplizeak hasi dira, eta horren aitzakian-edo, beste umearen aitak “Cuánto tiempo tiene?” galdetu dit, eta nik “Bi urte, eta zureak?”. Orduan, aitak euskaraz erantzun dit eta hitz egiten jarraitu dugu, euskaraz.
Ni zur eta lur gelditu naiz, eta neure baitarako pentsatu dut: “Nola liteke euskaraz dakiten gurasoek seme-alabei erdaraz egitea? Uler dezaket haiek etxe erdaldunekoak izatea eta, euskaraz jakinda ere, erdaraz egiteko ohitura izatea, baina seme-alabekin erdaraz?? Gero, D eredura eramatearekin dena konponduta dagoela pentsatuko dute…”.
Handik gutxira, bere umea kulunkatik jaitsi eta hara-hona korrika hasi da. Aita, gure aurrean haurrari erdaraz egiteko lotsaz-edo, euskaraz egiten hasi zaio. Baina argi dago hori ez dela ohikoa, normalean erdaraz egiten diola haurrari, eta horren seinale umeak beti erdaraz erantzuten ziola.
Beharbada batek baino gehiagok pentsatuko duzue halako gauzak Irunen gertatzen direla, herri “erdaldun” hartan, baina ez dut uste Hondarribia oso urrun dagoenik. Egia da, Hondarribian euskaraz dakiten guraso ia denek euskaraz egiten diete beren seme-alabei, hori da normalena, baina egia ere bada, guraso horietako askok beren seme-alaba txikiei bakarrik egiten dietela euskaraz, eta gainerako jendearekin, euskaldunak izanda ere, erdara hutsez aritzen direla, euskara ume txikiei bakarrik hitz egiteko hizkuntza balitz bezala. Horrela, ez dira gutxi euren seme-alabak koxkortu ahala haiekin ere erdaraz egiten hasten diren gurasoak. Nik batzuk ezagutzen ditut, ziur zuek ere bai. Gero, D eredura eramatearekin dena konponduta dagoela pentsatuko dute horiek ere…
Honen harira, orain gutxi (urriaren 10ean) albiste bat irakurri nuen Berrian, Bi portu eta amildegi bat izenekoa. Bertan, Bermeo eta Ondarroaren artean euskararen erabileran dagoen aldearen zergatiez ari da. Bi herriak kostaldekoak, bietan euskararen ezagutza-maila antzekoa, baina erabileran alde nabarmena: Ondarroan % 80, Bermeon % 34. Eta ondorioa argia da: gakoa “ekosisteman” dago, hau da, euskararen egoera osasuntsua izan dadin ingurune osoak norabide bererantz egin behar duela “arraun” (euskararen alde, alegia). Biziki interesgarria da artikulua (gomendatzen dizuet) eta ezinezkoa da Bermeoz ari denean burura gure herria, Hondarribia, ez etortzea, hain dira handiak antzekotasunak!
Azken batean, sinplea da kontua: etxeak, kaleak, lagunarteak, dendak, aisialdiak… huts egiten badute, eskolak ezer gutxi egin dezake euskara salbatzeko, eta D eredura eramatearekin ez dago dena konponduta, are gehiago, ez da ia ezer konpontzen. Bermeon (eta Hondarribian) hain zentzuzkoa dirudien baieztapen hori ahaztu egin zaie (zaigu) nonbait.
Ea behingoz ohartzen garen horretaz eta berandu baino lehen ematen diogun egoerari buelta. Eta oraingo joera aldatzeko ez du balio harriak kanpora botatzeak: eskolak honakoa egin behar du, Udalak beste hau egin behar du… Ezer baino lehen norberak egin behar du aldaketa, eta gero exijitu ahal izango die besteei alda daitezen. Ez izan zalantzarik, edo gure baitan hasten da aldaketa, edo jai dugu.
Ziur aski denok ibili zarete, era batera edo bestera, han edota hemen, udaz gozatzen. Hondarribiko jaietan ere murgilduko zineten, seguru (literalki diot: murgildu eta busti, bai kanpotik, bai barrutik), eta gehienok ikusiko zenuten nola egiten zuten boga gure arraunlariek, horiek ere ur artean zeharo murgilduta (edo olatuek ia irentsita esatea hobe?). Eta horrekin guztiarekin ziur gehienak ohartu zaretela uda amaitu zaigula, zein azkar igaro den, eta udazkena badatorrela, eta berarekin ikasturte berria.
Era berean, ziur nago ikasturte berria zuetako askorentzat urte berria bezalakoa dela, garai berri bati hasiera ematen diona. Eta seguru asko ez zarete gutxi izango asmo berriak zerrendatzen hasiko zaretenak: “kirola egiten hasiko naiz”, “erretzeari utziko diot”, “aurten gehiago joango naiz unibertsitateko klaseetara eta nota hobeak aterako ditut”…
Eta horietako asmo asko eta asko urterokoak izango dira, eta urtero bezala hutsean gelditzen dira gehienak, ziur: “kirola egiten hasiko naiz” “kiroldegira joan, hidromasajean edo saunan sartu eta ezagun batekin berriketan egon naiz” bihurtzen da berehala; edo “erretzeari utziko diot” zenbatetan bilakatzen den “tabakoa erosteari utzi diot” (lagun erretzaileek segituan sumatzen dute aldea); edo “aurten gehiago joango naiz unibertsitateko klaseetara eta nota hobeak aterako ditut” zein azkar aldatzen den honetara: “aurten gehiago joan naiz unibertsitatera, baina ikaskide batzuk tabernan topatu eta han gelditu naiz, ordu hartako ikasgaia gainditzea zein zaila izango den komentatuz”.
Baina, lasai, guztiei gertatzen zaizkigun gauzak dira: borondatea badago, benetakoa eta zintzoa da, baina zein zaila den betiko ohituretatik ihes egitea! Pentsa: urtetan sofan goxo-goxo eta lasai-lasai egotera ohituta dauden ipurmasailei ezin zaie eskatu hala-hola eliteko kirolariaren martxa hartzeko, hori kontraproduzentea ere bada! Edo urtetan tabakoaren sustantzien menpeko bilakatutako nerbio-sistemari ezin zaio egun batetik bestera esan horiek gabe moldatu beharra duela antsietateak jo gabe! Edo urtetan 140 karaktereko tuit edo txioek behar duten kontzentrazio mailara ohitutako neuronei ezin zaie eskatu ordubetez irakaslearen bakarrizketa aspergarria jasateko, eta gainera, gero etxera joan eta liburu trinko eta ia ulergaitz bat irakurtzen hasteko, hori esplotazioa da!
Ez, argi dago, ohitura batzuk aldatzea zaila da… Eta zer demontre! Horrela, bat batean, zure gihar, nerbio-sistema edota neuronei halako estres maila sortzea, injustua ere bai, zein erru dute haiek? Baina, orduan zer egin urtero zeuen buruarekin desengainurik ez hartzeko? Hau da, urteroko asmo guztiak hutsean gelditzen direla ez ikusteko? Ba asmo egingarriagoak, errazagoak aukeratu! Zein? Ba, adibidez: lagunen whatsapp taldean “Kdmos a l tard?” jarri beharrean, “Atsaldn glditko?” jartzea; edo taberna batean “Dos cañas” esan ordez, “Bi kaña” esatea… Oso erraza, ezta? Zaila egingo zaizue ahalegin txikiagoa eskatzen duen ezer aurkitzea.
Gainera, aldaketa erraz eta txiki horrek badu besteek (kirola egiteak, erretzeari uzteak edo gehiago ikasteak) ez duten abantaila bat: “domino-efektua”. Halako esaldi gutxi batzuekin hasi orduko parekoak ere hasiko dira horrekin kutsatzen eta, azkenean, guztiak ariko zarete euskaraz blagan, ia oharkabean eta ahaleginik gabe: neuronak estresatu gabe, giharrak sufriarazi gabe, nerbio sistema hankaz gora jarri gabe. Dudarik gabe kirola egitea, tabakoa uztea edota nota onak ateratzea baino askoz merkeagoa: ez duzue kirol arropan, kiroldegian eta fisioterapeutarenean dirurik gastatu beharko; ezta nikotinadun txikleetan, tabakoaren ordez jango dituzuen litxarrerietan edo antsietatearen erruz bisitatu beharko duzuen psikologoan ere; ezta liburu mardul eta jasangaitz batzuetan jartzen duena neurona sufrituetan sartzeko hartu beharko dituzuen Ibuprofeno guztietan ere.
Beraz, ikus dezakezuen bezala, ez duzue aurkituko ikasturte berrirako asmoen zerrendan jartzeko gauza hoberik, pagotxa handiagorik, ezer errazagorik. “Euskaraz egiten hastea” zuen asmoen zerrendan jarriz gero, ziur datorren urtean esan ahalko duzuela, behingoz, “Tira, iazko asmoetatik bat behintzat bete dut!”.
Aurrekoan Irlandara egindako bidaia izan nuen hizpide: nola joan ginen kostaldeko herri polit eta ustez oso irlandar batera, eta topatu genuena, polita bai, baina izan zitekeen Ingalaterrako herri bat, edo Estatu Batuetakoa, edo Australiakoa; nola ingelesa zen nagusi eta batek ahaztu zezakeen non zegoen, edo ahaztu baino, nahasi zitekeen eta esan “Here in England… ups… sorry.” -Hemen Ingalaterran… ui… barkatu.”-. Herrialde batera joaten zarenean, bertan zauden seinale nabarmenena bertakoek darabilten hizkuntza baita, eta han irlanderaren arrastorik ez zenez, normala nahastea!
Nire ustez, gauza da Irlandan ez dutela oso argi berdintasuna eta berdinkeriaren arteko aldea zein den. Bai, euskaraz esanahi bertsua duten bi atzizki ditugu (“-tasun” eta “-keria”), baina zentzu ezberdina ematen dutena: berdintasuna litzateke egoera ezberdinean daudenentzat neurri ezberdinak hartzea, bakoitzari behar dituenak, azkenean biak berdintasun egoeran egon daitezen; berdinkeria litzateke, berriz, egoera ezberdinean daudenentzat neurri berberak hartzea, eta horrek ezberdintasuna areagotzea eta egonkortzea baino ez dakar.
Argi dago Irlandan bietatik zein aukeratu duten: berdinkeria, irlandera eta ingelesa berdin-berdin tratatzea, oraindik bata bestearen mendeko egoeran dagoenean. Eta ikusi baino ez dago nola joaki zaien: irlandera, ehun urtez ofiziala izan arren (ingelesarekin batera), gero eta zokoratuago dago, gero murriztuago; nahiz eta guztiek ikasi eskolan, erabilera ia desagertu egin da eta, latina balitz bezala, ikasleek eskolan ikasten duten hizkuntza hil baten itxura hartzen ari da gero eta gehiago.
Bestelakoa dirudi egoerak Katalunian. Bertan ikusi zuten berdintasunaren eta berdinkeriaren arteko aldea zein zen, eta bertako hizkuntzari, katalanari, lehentasunezko tratua ematea erabaki zuten. Hala ikus daiteke esparru ezberdinetan: hezkuntzan, katalanez ikasten dute bertako haur guztiek (Suedian suedieraz, Alemanian alemanez, Italian italieraz, Espainian espainieraz… den bezala); unibertsitatea ere katalanez da, halabeharrez (lehen aipatutako herrialdeetan bertako hizkuntzetan den bezala), nork ez du ezagutzen Bartzelonara unibertsitate-ikasketak egitera joandako norbait? Kaleko eta eraikin publikoetako (udaletxe, ospitale eta abarretako) hizkuntza paisaia ere (kartelak, alegia) katalanez egon ohi dira. Eta ez hori bakarrik, garrantzitsuena: katalan gehienek, politikari izan ala herritar xume izan, katalana lehenesten dute publikoki hitz egiteko garaian. Nork ez du inoiz esan edo entzun katalanak “talibanak” direla hizkuntza kontuetan?
Bai, “talibanak”. Eta argudio hori euskaldunon artean ere oso zabalduta dago, konplexuz beteta gauden seinale. Zergatik dira “talibanak”? Haien herrian haien hizkuntzan egiten tematzen direlako? Akaso ez al da “talibanagoa” hamar laguneko talde baten hizkuntza ohiturak aldarazten dituen pertsona bakarra? Bai, hori baita gurean normalean gertatzen dena: ustezko errespetuaren izenean, euskaraz egiten duten lagun-talde osoak hizkuntzaz aldatzera behartzen dituzten “ez-talibanez” josita dago Euskal Herria. Gainera, euskaldunek berek ere gaizki begiratuko dizute, ez baduzu pertsona bakar batengatik (lehen euskaraz ari zen) talde osorako erdaraz hitz egiten. Azkenean, euskaldunak beti galtzaile; eta erdaldunak, eroso: euskaldunak beti-beti haien beharretara moldatzen. Zein da, beraz, hemen “talibana”?
Gero, badago gauzak puzteko joera: “Katalan horiek ez zuten hizkuntza aldatu, nahiz eta mila bider esan nien ez naizela bertakoa eta ez dakidala katalanez”. Tira, katalanek jakin badakizkite beste hizkuntzak, eta ziur naiz halako egoeretan moldatuko direla elkar ulertzeko; bestela, ez dut uste hainbeste eta hainbeste turista jasoko lituzketenik, ez bada horiekin (espainolez, ingelesez…) hitz egiteko eta komunikatzeko ahalegina egiten dutelako. Beraz, mito gutxiago (zeinak hizkuntza batzuen aurka egiteko erabiltzen dituzten batzuek), katalanek ez baitute katalanez egiten asmo txarrez, beraien hizkuntza delako baizik (suediarrek, alemanek, italiarrek, eta espainiarrek bezala). Hori bai, turista gehienak pozik joango dira etxera, buruan argi dutela Katalunian egon direla, eta ez Murtzian edo Almerian, eta katalanez ikasi dituzten lau hitzak gordeko dituzte beren buruan, bidaiaren oroitzapen gisa.
Eta bitartean, gurean hortxe gabiltza, bi ur artean: askok dioten bezala, bidegurutzean, zirt edo zart egiteko garaian. Orain gutxi argitaratu dira azken Inkesta Soziolinguistikoko emaitzak, eta bertan argi azaltzen da egoera: ezagutza gora ari da (batez ere EAEn), baina erabilera orain hogei urteko berdintsua da. Berdinkeriaren seinale? Bada, bidegurutze honetan erabaki beharko dugu zer nahi dugun gure herriarentzat: Irlandaren bidea ala Kataluniarena? Euskara euskal ikasleen latin berria izatea, ala gu bisitatzera datozen turistek etxerako bueltan eramango duten oroitzapen goxoa? “Euskal Herrian egon ginen, Hondarribian, oso polita. Euskaraz egiten zuten. Joaten bazara, eska itzazu gauzak “mesedez” batez, eta gero “eskerrik asko” esan… Ah! Eta agurtzeko “aupa” esaten zuten beti.”
Joan den azaroan Blaganek antolatutako hilabeteroko mendi irteeran Amaiurren izan ginen. Bertan, Enrike Lekuonak bisita gidatu ederra eskaini zigun.
Asteazkenean Enrike utzi egin gintuen eta lerro xume hauen bidez euskal kulturgintzan egindako lan guztiarengatik eta emandako guztiarengatik gure esker ona adierazi nahi dugu.
